نقش ژئوپلیتیک انرژی در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مدرس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه گیلان

چکیده

        در فضای ژئواکونومیک فعلی جهان که انرژی، محور سیاست و استراتژی کشورهای بزرگ و صنعتی است، اصلی ترین فشار برای تصاحب آسان منابع آن روی کشورهای اطراف حوزه خلیج فارس و سپس خزر می باشد. نکته حائز اهمیت و مثبت اینکه، ایران به دلیل قرارگرفتن میان این دو حوزه و داشتن رتبه دوم ذخایر نفت و گاز جهان به عنوان بازیگر تأثیرگذار نقش با اهمیتی دراستراتژی جهانی ژئوپلیتیک انرژی پیدا کرده است. اما در چهار دهه اخیر بر پایه نگرش دکترین انقلابی و ضدغربی و نیز اقتصاد رانتیر ،  همواره با اقدامی هماهنگ از سوی کشورهای مخالف خود، در جهت کاهش وزن ژئوپلیتیکی و قدرت ملی ، با دغدغه  تهدید مداوم علیه امنیت ملی مواجه بوده است.  لذا به ناچار با سلسله تصمیم های متوالی رئالیستی، نورئالیستی و وابستگی متقابل در جهت بازیگری و نقش آفرینی در ژئوپلیتیک انرژی تلاش دارد اهداف، ارزش ها و منافع خود را با جهان اقتصادمحور گره زده، تا به امنیت ملی دلخواه خود برسد. از اینرو مقاله حاضر، با هدف بررسی نقش ژئوپلیتیک انرژی در جهان و تأثیر آن بر امنیت ملی  ایران به دنبال پاسخگویی به سوال کلی زیر می باشد که: نسبت تأثیرگذاری ژئوپلیتیک انرژی بر امنیت ملی در جمهوری اسلامی ایران چگونه می باشد؟ در این راستا ، نتیجه آزمون تحقیق با روش توصیفی - تحلیلی و استفاده رایج از کُدهای جغرافیای سیاسی، علوم سیاسی و روابط بین الملل نشانگر آن است که: ایران با داشتن ظرفیت بالای ژئوپلیتیکی در منطقه از جمله قرارگیری در کانون تولید و انتقال نفت و گاز جهان و نیزداشتن نقش حیاتی در معادلات انرژی جهان می تواند به جایگاه استراتژیک و وزن ژئوپلیتیکی بی همتایی در خاورمیانه برسد. اما بعد از انقلاب با تغییر نگرش اهداف، منافع و ارزش ها در امنیت ملی، در کنار وابستگی شدید به درآمدهای نفتی و اقتصاد رانتیر، برخی کشورهای جهان در جهت کاهش قدرت ملی و وزن ژئوپلیتیکی  ایران در منطقه تلاش کرده اند. آنها با تحریم نفت و گاز ایران به دنبال عدم نقش آفرینی آن در ژئوپلیتیک انرژی منطقه و جهان می باشند. این مسأله تاثیر مستقیم بر امنیت و یا ناامنی ملّی جمهوری اسلامی ایران می گذارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Geopolitical Role of Energy in the National Security of Iran

نویسنده [English]

  • Moohammad Golafruz
چکیده [English]

According to the geo-economic approach to international relations and politics we can claim that energy constitutes the core of policies and strategies adopted by the large and industrial countries, the main pressure is on the Persian Gulf and Caspian Sea littoral states to facilitate domination over their energy resources. What is important and promising is that, Iran, because of being located between these two marine bodies and possessing the second largest oil and gas reserves in the world, has become an important and effective role-player in the global geopolitical strategies. However, in the recent four decades, on the basis of its revolutionary, anti-Western doctrine and rentier economy, it has always faced concerted efforts by the opposing countries who intend to reduce its geopolitical weight and sovereign power and pose a constant national security threat to it. Therefore, it has inevitably taken a set of subsequent realistic, neo-realistic decisions and through mutual dependence for role-playing in energy geopolitics, it has been trying to tie its objectives, values and interests to the economy-oriented world and achieve its desirable national security. Therefore, with the purpose of investigating the role of energy geopolitics in the world and its impacts on Iran's national security, the present paper tries to answer the question that: what is the proportion of energy geopolitics' influence on the national security in the Islamic Republic of Iran? In this way, the results of the research test using descriptive analytical method and the codes of geopolitics, political sciences and international relations indicate that Iran, capitalizing on high geopolitical capacities in the region, through being located at the hub of the world's oil and gas production and transmission, and through its crucial role in the world's energy equations can gain a strategic and unparalleled geopolitical weight in the Middle East. However, following the Islamic Revolution in 1979, with the transformation of Iran's objectives, interests and values in its national security, as well as excessive dependency on the oil revenues and a rentier economy, the world countries have been working toward reducing the sovereign power and the geopolitical weight of Iran in the region. Through imposing sanctions on Iran's oil and gas sector, they have pushed for an absence of Iran's role-playing in the regional and global geopolitical developments. This leaves a direct impact on the national security or insecurity of the Islamic Republic of Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Geopolitics of Energy
  • Oil and Gas
  • Renter Economy
  • National Security
  • Iran
آزر، ادوارد ای و چونگ این مون (1388) ، امنیت ملی در جهان سوم، ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ دوم، نشر پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران.
آشوری، داریوش  (1382)، دانشنامه سیاسی، چاپ نهم، نشر مروارید، تهران .
پاکیام، جفری  (1391)، بُعد صنعتی امنیت انرژی، ترجمه علیرضا طیب، از کتاب مرجع امنیت انرژی به کوشش  بنجامین سوواکول، چاپ اول، نشر ابرار معاصر، تهران.
حاجی یوسفی امیر محمد (1388)، دولت، نفت و توسعه اقتصادی در ایران، ویرایش دوم، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران
حافظ نیا، محمدرضا  (1385) ، اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، چاپ اول، نشر آستان قدس رضوی، مشهد.
دهخدا، علی اکبر  (1373)، لغت نامه دهخدا، جلد سوم، چاپ اول از دوره جدید، نشر دانشگاه تهران.
دهقانی فیروزآبادی، سید جلال  (1388) ، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، نشر سمت، تهران.
رضائی ، ناصر  و  محمدرئوف حیدری فر  (1389)، درآمدی بر جغرافیای  سیاسی، چاپ اول، نشر سپاهان، تهران.
ره پیک، سیامک  (1387)، نظریه امنیت ملی در جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، نشر دانشگاه عالی دفاع ملی، تهران.
شکاری، عبدالقیوم (1379) نظریه دولت تحصیلدار و انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران
عزتی، عزت الله  (1384) ، تحلیلی بر ژئوپلیتیک ایران و عراق، چاپ دوم، نشر وزارت خارجه، تهران .
کتزنشتاین، پیتر.جی (1390) ، فرهنگ امنیت ملی، جلد اول، ترجمه محمد هادی سمتی، چاپ اول، نشر پژوهشکده مطالعات راهبردی با همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
کمپ، جفری و رابرت هارکاوی (1383) ، جغرافیای استراتژیک خاورمیانه، جلد اول، ترجمه سید مهدی حسینی متین، چاپ اول، نشر پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران.
کوزه گر کالجی، ولی  (1388)، پیامدهای بحران گرجستان بر نظام بین المللی، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، سال هیجدهم، شماره 65، ص 131-113.
مجتهدزاده، پیروز و احمد رشیدی نژاد (1390) ، «رقابت روسیه با ایران در حوزه انرژی مناطق آسیای مرکزی، خزر و قفقاز»، فصلنامه راهبرد یاس، شماره 25، ص 276-266.
مختاری هشی، حسین و حمیدرضا نصرتی (1389)، امنیت انرژی و موقعیت ژئوانرژی ایران، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال ششم، شماره دوم، ص 124-95.
مرادیان، محسن (1388) ، تهدید و امنیت، چاپ اول، نشر مرکز آموزشی و پژوهشی شهید سپهبد صیاد شیرازی، تهران.
مرادیان ، محسن (1390) ، «مدل سازی ریاضی برای سنجش امنیت خارجی، مطالعه موردی: جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال هفتم، شماره اول، ص 201-168.
مسرت، محسن (1388)، سناریوهای انرژی برای ایران، فصلنامه اطلاعات سیاسی اقتصادی سال بیست و سوم، شماره 262-261، ص 141-120.
منصور، جهانگیر (1386)، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، چاپ پنجاه و چهارم، نشر دوران، تهران.
موحدیان عطار، رسول (1386) ، چشم انداز خاورمیانه بزرگ، چاپ اول، نشر وزارت امور خارجه، تهران.
میر ترابی، سعید (1387)، «نفت، سیاست و دموکراسی» ، چاپ اول، نشر قومس، تهران.
میرترابی ، سعید (1384)، مسائل نفت ایران، چاپ اول، نشر قومس، تهران.
نامی، محمدحسن و عیلرضا عباسی (1388) ، تحلیل جایگاه ژئواکونومیک ایران در خاورمیانه ، فصلنامه ژئوپلیتیک سال پنجم ، شماره دوم ، ص 65-41.
ویلیامز، پل دی (1390)، درآمدی بر بررسی­های امنیتی، ترجمه علیرضا طیب، چاپ اول، نشر امیرکبیر، تهران.
هرسنی، صلاح الدین و ام البنین توپا نم ساوی (1391)، جایگاه خاورمیانه در سیاست­های انرژی ایالات متحده آمریکا، مجموعه مقالات پنجمین کنگره انجمن ژئوپلیتیک ایران، جلد دوم، نشر دانشگاه آزاد، رشت، ص 712-701.
Brito, Dagobert (2012) , Revisiting the Alternatives of Strait of Hormoz, James Baker Institute for Public Policy, Rice University.
Everest, Larry (2004), Oil, Power& Empire, (Canada: Common Courage Press), PP.254-255.
Kemp, G. (1997). Energy Superb owl: Strategic Politics and the Persian Gulf and Caspian Basin. Washington D.C: Nixon Center for Peace and Freedom.
Nerlich, Uwe (2008), Energy Security or a New Globalization of Conflicts? Oil and Gas in Evolving New Power Structures, Strategic Insights, Volume VII, Issue 1.
Pascual, Carlos (2008). ‘The Geopolitics of Energy: From Security to Survival’, Brooking Institution, January, http//www.brookings.edu/papers/2008/01-energy-pascual.aspx
Rempel, Hamer (2006), Geographical Distribution of Oil and Natural Gas Deposits - different Means of Transportation to the Consumption Centers Federal Institute for Geosciences and Natural Resources, Germany, Pipeline Technology Conference.
The BP Statistical Review of world Energy, May 2014 at: www.bp.com