مناسبات«نفرین منابع» و ناکامی الگوی «دولت توسعه گرا» ‏ در دولت های نفت خیز خاورمیانه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضوهیات علمی دانشکده علوم انسانی دانشگاه بوعلی سینا

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه تهران

چکیده

الگوی دولت توسعه گرا عبارتی است که برای نوع خاصی از دولت ها وضع شده و در آن از شاخصه های خاصی بهره گیری می شود. هدف پژوهش حاضر، بررسی تطبیقی دو الگوی نظریِ دولت توسعه گرا  و نفرین منابع در حوزۀ مطالعات توسعۀ جهان سوم با خاورمیانه است تا از رهگذر واقعیت موجود چشم­اندازی برای آیندۀ منطقه جست­وجو کند. ازاین­رو، این نوشتار حول این پرسش شکل گرفته است که تا چه اندازه نظریۀ دولت توسعه گرا ، با کشورهای نفتی خاورمیانه تطبیق دارد فرضیۀ نگارندگان این است که، مولفه های  دولت توسعه گرا با در نظر گرفتن پدیده نفرین منابع در کشورهای نفتی خاورمیانه ضعیف بوده و این عامل در کنار تاثیرات منفی درآمدهای نفتی که خود منتج از ساختارهای نهادی نامناسب است زمینه ناکامی روند توسعه را در این منطقه باعث شده است.برای تأیید این فرضیه و رسیدن به پاسخی مناسب برای پرسش اصلی، مقاله در دو محور اصلی تنظیم شده است: در محور نخست به دو بحث نظری در قالب نظریۀ دولت توسعه گرا  و نظریۀ نفرین منابع پرداخته خواهد شد. در محور دوم تلاش می­شود، مباحث نظری با داده­هایی از خاورمیانه سنجیده شده و به نتایج مشخصی در راستای پاسخ به پرسش اصلی دست یافت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Curse of Resources and the Failure of the ‎Developmental Government Pattern in Middle Eastern Oil ‎Rich Countries ‎ ‎ ‎

نویسندگان [English]

  • MohammadJavad Harati 1
  • Ali Zirakiheidari 2
1 .
2 .
چکیده [English]

The developmental state model is a term used for a particular type of government, in which specific features are used. The purpose of the present study is to examine the two theoretical models of the developmental government and the curse of resources in the field of Third World Development Studies in the Middle East in order to seek out the future of the region through the present reality. Therefore, this paper focuses on the question of how far the theory of the developing state is aligned with the Middle Eastern oil countries. The authors' hypothesis is that the components of the developing state, taking into account the scourge of resources in Middle Eastern oil countries This point is weakened by the negative effects of oil revenues resulting from inappropriate institutional structures, which has led to a lack of development in the region. To confirm this hypothesis and to arrive at a proper answer to the main question, the paper is set up on two main axes: In the first place, two theoretical discussions will be devoted to the theory of developmental government and the curse of resources. In the second axis, attempts are made to discuss the theoretical discussions with data from the Middle East and to arrive at certain results in response to the main question.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Elites
  • Curse of Resources
  • Oil
  • Arab Governments
ابراهیمی، محسن و محمد سالاریان (1388) «بررسی پدیدۀ نفرین منابع طبیعی در کشورهای صادر کنندۀ نفت و تأثیر حضور در اوپک بر رشد اقتصادی کشورهای عضو آن»، فصلنامه اقتصاد مقداری (بررسی­های اقتصادی سابق)، دوره 6، شماره 1، بهار، صص 77-100.
الهی، همایون (1382) کارتلهای چندملیتی و توسعه­نیافتگی، تهران: نشر قومس.
اوئن، راجر (1383) «دولت در خاورمیانه: تغییر موضع یا عقب­نشینی»، در دولت و تحول جهانی: اقتصادسیاسی گذار در خاورمیانه، تألیف و گردآوری: حسن حکیمیان و زیبا مشاور، ترجمۀ عباس حاتمی­زاده، تهران: انتشارات کویر.
بدیع، برتران (1389) توسعه سیاسی، ترجمۀ احمد نقیب­زاده، چاپ ششم، تهران: نشر قومس.
بوید، ریچارد و دیگران (1389) منازعه سیاسی و توسعه در شرق آسیا و آمریکای لاتین، ترجمه علی بی­نیاز، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
پوراحمدی، حسین و محمد شم­آبادی (1390) مقدمه­ای بر نظریه اقتصاد سیاسی اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
جعفری ولدانی، اصغر (1388) چالش­ها و منازعات در خاورمیانه، تهران: پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی.
حاجی­یوسفی، امیرمحمد (1376) «رانت، دولت رانتیر و رانتیریسم: یک بررسی مفهومی»، اطلاعات سیاسیاقتصادی، بهمن و اسفند، شمارۀ 125 و 126، صص 152-155.
حاجی­یوسفی، امیرمحمد (1378) دولت، نفت و توسعه اقتصادی در ایران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
حسن­پور، جواد (1393) «کلیات»، در توسعۀ سیاسی و اقتصادی در جهان اسلام، چاپ دوم، تهران: نشر کتاب مرجع.
خور، مارتین (1389) جهانی شدن و جنوب (برخی مباحث انتقادی)،ترجمۀاحمد ساعی، چاپ سوم، تهران: نشر قومس.
خیرخواهان، جعفر و حمیدرضا برادران شرکاء (1382) «رونق نفتی و نرخ پس­انداز در کشورهای اوپک»، فصلنامه پژوهش­های اقتصادی ایران، شماره 16، پاییز، صص 101-132.
گروه مدیریت و اقتصاد (1388) دولت توسعه­گرا، تهران: دانشگاه صنعتی شریف، گروه مدیریت و اقتصاد، مرکز مطالعات تکنولوژی.
دیوب، اس. سی. (1386) نوسازی و توسعه (در جستجوی قالب‌های فکری بدیل)، ترجمۀ سیداحمد موثقی، چاپ دوم، تهران: نشر قومس.
روکس بروف، آیان (1369) نظریه­های توسعه­نیافتگی، ترجمۀ علی هاشمی گیلانی، تهران: نشر سفیر.
زرشناس، شهریار (1389) توسعه، چاپ سوم، تهران: کتاب صبح.
ساعی، احمد (1389 الف) مسائل سیاسی-اقتصادی جهان سوم، چاپ یازدهم، تهران: سمت.
ساعی، احمد (1389 ب) توسعه در مکاتب متعارض، چاپ چهارم، تهران: نشر قومس.
سریع­القلم، محمود (1386) عقلانیت و آینده توسعه­یافتگی ایران، چاپ پنجم، تهران: مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه.
سن، آمارتیا (1381) توسعه به­مثابۀ آزادی، ترجمۀ سیداحمد موثقی، تهران: انتشارات دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.
شرابی، هشام (1380) پدرسالاری جدید: نظریه­ای درباره تغییرات تحریف شده در جامعۀ عرب، ترجمۀ احمد موثقی، تهران: کویر.
طلوعی، محمود (1371) بازی قدرت؛ جنگ نفت در خاورمیانه، چاپ دوم، بی­جا: نشر علم.
عظیمی، حسین (1384) کارکردهای نظام سیاسی در فرایند توسعه در اندیشه­های دکتر حسین عظیمی آرانی، تهران: سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور.
قوام، عبدالعلی (1389) چالش­های توسعه سیاسی، چاپ پنجم،: تهران: نشر قومس.
کارل، تری­لین (1396) معمای فراوانی: رونق­های نفتی و دولت­های نفتی، ترجمۀ جعفر خیرخواهان، چاپ ششم، تهران: نشر نی.
کاکس، رابرت و دیگران (1382) دولت، فساد و فرصت­های اجتماعی: تعامل اندیشه­ها در اقتصاد سیاسی توسعه، ترجمۀ حسین راغفر، تهران: نقش و نگار.
کولایی، الهه و محمدحسین حافظیان (1394) نقش زنان در توسعه کشورهای اسلامی، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
لارسون، توماس و دیوید اسکیدمور (1387) اقتصاد سیاسی بین­الملل: تلاش برای کسب قدرت و ثروت، ترجمۀ احمد ساعی و مهدی تقوی، چاپ چهارم، تهران: نشر قومس.
لفتویچ، آدریان (1378) دموکراسی و توسعه، ترجمۀ احد علیقلیان و افشین خاکباز، تهران: انتشارات طرح نو.
لفتویچ، آدریان (1385) دولت­های توسعه­گرا: پیرامون اهمیت سیاست در توسعه، ترجمۀ جواد افشارکهن، مشهد: نشر مرندیز و انتشارات نی­نگار.
لوسیانی، بیارکومو (1390) «نفت و اقتصاد سیاسی در روابط بین­الملل خاورمیانه»، در خاورمیانه نو: نظریه و عمل، نویسندگان: فرد هالیدی و دیگران، ترجمۀ عسگر قهرمان­پور، تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
لیپزیگر، دنی [ویراستار] (1375) تجربه توسعه در شرق آسیا، ترجمۀ غلامعلی فرجادی با همکاری یوسف نراقی و دیگران، تهران: مؤسسه عالی پژوهش در برنامه­ریزی و توسعه.
مصلی­نژاد، عباس (1395 الف) اقتصاد سیاسی ایران؛ دوران معاصر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مصلی­نژاد، عباس (1395 ب) اقتصاد سیاسی بین­الملل، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
موثقی، سیداحمد (1387) (به کوشش) اقتصاد سیاسی توسعه و توسعه­نیافتگی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
میرشجاعیان حسینی، حسین و فرهاد رهبر (1390) «شناخت روابط علّی میان مؤلفه­های حکمرانی خوب در کشورهای در مخاطره نفرین منابع طبیعی»، دوفصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات و سیاست‌های اقتصادی، دوره 7، شماره 2، پیاپی 87، پاییز و زمستان، صص 67-86.
میلتون ادواردز، بیورلی (1392) سیاست و حکومت در خاورمیانه، ترجمۀ رسول افضلی، چاپ سوم، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری بشیر علم و ادب.
نبوی، عبدالامیر (1390) «ایران و دولت توسعه­گرا؛ (1357-1320)»، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال ششم، شماره سوم، تابستان، صص 187-224.
نراقی، یوسف (1370) توسعه و کشورهای توسعه­نیافته: مطالعه تحلیلی از جنبه­های نظری-تاریخی توسعه­نیافتگی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
هتنه، بژورن (1388) تئوری توسعه و سه جهان، ترجمۀ سیداحمد موثقی، چاپ دوم، تهران: نشر قومس.
هزاوئی، سید مرتضی و علی زیرکی حیدری (1393) «اقتصاد مقاومتی؛ نماد مدیریت جهادی در اقتصاد سیاسی ایران»، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی ایران، سال یازدهم، شماره 37، تابستان، صص 9-26.
هوشی­سادات، سید محمد (1394) تاریخ سیاسی اجتماعی خاورمیانه: از عصر قدیم تا پساعصر جدید، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
Sachs, J. D & Warner, A. M (1997) Natural Resource Abundance and Economic Growth, Harvard University & Cambridge MA.
 Karl, T.L. (1997) The Paradox of Plenty: Oil Booms and Petro-States, Berkeley and London: California University Press.
Moore, M. (2004)» Revenues, State Formation, and the Quality of Governance in Developing Countrie«, International Political Science Review, Vol, 25, No. 3, pp. 297–319.
Bodenheimer, S. (1970) “The Ideology of Development”, Bekeley Journal of Sociology.
-Bill. J. and C. Leiden (1984) Politics in middle East Boston: Litle Brown.
-Rostow, W, W. (1960) the stages of Econo,ic Growth: Anon-communist Manifeto, Combrdge university Press.
Levy, Marionj, Jr. (1967) Social patterns (structures) and Problems of Modernization”.
Mahdave, H. (1970) Patterns and Problems of Economic Development in Rentier states: The case of Iran in M. A. cook (ed)… offord university press.
Bodenheimer, S. (1987) Dependencey and Imperialism: The Roots of Latin American under Chirot Daniel. Berverly Hills, Casage.
Huntington, Samuel (1976) The change to Change: Modernization, Development and Politics, New York, Free Press.
Lerner Daniel, (1958) The passing of traditional society, London, Free Press of Glansoes Collier, Macmillan Itd.
Dos, Santos, Theotonio. (1971) “The structure of Dependence”. Boston: Extending Horizons.